مواد موثره گیاهان دارویی به دلیل ترکیبات زیستی فعال که مسئول عملکرد های فیزیولوژیکی خاصی در بدن انسان هستند کاربرد گسترده ای در صنایع مختلف دارند. فیتوکمیکال‌های متعددی در میوه‌ها، گل‌ها، دانه‌ها و برگ‌های خوراکی وجود دارند که به دلیل فوایدی مانند خواص آنتی‌اکسیدانی، ضدالتهابی، ضد سرطانی، کاهندۀ قند خون، ضد چاقی و خواص محافظتی از سیستم عصبی، کبدی، قلبی و گوارشی اهمیت دارند. اجزای شیمیایی موجود در مواد موثره گیاهان دارویی عملکرد فیزیولوژیکی در گیاهان زنده را در خود حفظ می کنند. از این رو با بدن انسان ها سازگاری بالایی دارند.
مزایای مواد موثره گیاهان دارویی
گیاهان فیتوکمیکال زیادی تولید می کنند که از نظر بیولوژیکی نه تنها در خودشان بلکه در موجودات دیگر نیز فعال هستند. مواد موثره گیاهان دارویی با اثرات فیزیولوژیکی زیر همراهند:
• اثرات ضد سرطانی
• خواص آنتی اکسیدانی
• فواید ضد التهابی و ضد میکروبی
برخی از گیاهان مواد شیمیایی تولید می کنند که به عنوان علف کش برای مهار رشد گیاهان رقیب عمل می نمایند. برای مثال می توان به تولید اسید سالیسیلیک از درخت بید اشاره کرد.
گیاهان دیگر نیز موادی تولید می کنند که از هجوم حشرات و گیاهخواران جلوگیری می نمایند.
دسته بندی مواد موثره گیاهان دارویی
اسانس ها یا روغن های فرار: روغن های فرار از گیاهان استخراج می گردند. از این روغن ها برای تولید اسانس هایی استفاده می کنند که نقش بسیار مهمی در صنایع دارویی دارند. این روغن ها کاربردهای زیادی دارند. برای مثال روغن درخت چای یکی از اسانس های ضد عفونی کننده قوی به شمار می رود. 
اسانس ها یا همان روغن های فرار یکی از مواد موثره گیاهان دارویی هستند که به واسطۀ تقطیر از انواع گیاهان دارویی قابل استخراج می باشند. برخی از خواص این مواد موثره گیاهان دارویی عبارتند از: ضد تورم و التهاب، ضد رماتیسم، ضد خارش موضعی، ضدعفونی کننده و غیره. از اسانس ها یا روغن های فرار در صنایع مختلفی مانند صنعت آرایشی و بهداشتی، صنعت عطرسازی، ساخت انواع حشره کش ها، خوشبوکننده ها، ساخت انواع شوینده ها و غیره استفاده می کنند.
آلکالوئیدها: آلکالوئیدها یکی دیگر از مواد موثره گیاهان دارویی می باشند که دارای مولکول های نیتروژن دار هستند. بسیاری از این گیاهان در تولید داروها کاربرد دارند. گل ماداگاسکار یا همان گل پریوش یکی از نمونه های حاوی آلکالوئیدها هستند که در درمان برخی از انواع سرطان ها کاربرد دارند. مثال دیگر آتروپین است که در گیاه بلادن یا شابیزک یافت می شود.
سایر دسته بندی های مواد موثره گیاهان دارویی
گلیکوزیدهای قلبی: این ترکیبات فیتوکمیکال در گیاهان دارویی مختلف (گل انگشتانه یا فاکس‌گلاو، زنبق دره) یافت می شوند و اثر مستقیم و قوی بر قلب دارند. این ترکیبات مانند دیژیتوکسین، دیگوکسین و کانوالوتوکسین به بهبود سرعت انقباض قلب در هنگام نارسایی کمک خواهند کرد. این ترکیبات با اثر دیورتیک همراهند. از این رو به تحریک تولید ادرار کمک می کنند. همچنین منجر به حذف مایع از بافت ها و سیستم گردش خون می شوند.
گلیکوزیدهای سیانوژنیک: یکی دیگر از مواد موثره گیاهان دارویی گلیکوزیدهای سیانوژنیک می باشد. این گلیکوزیدها دارای پایه سیانید هستند که یک سم کشنده است. با این حال در دوزهای کم می توان از آن به عنوان شل کننده عضلانی استفاده کرد. برگ سنجد و پوست درخت آلبالو حاوی این فیتوکمیکال هستند و در سرکوب و تسکین سرفه های خشک به کار می روند.
مواد تلخ: مواد تلخ یکی دیگر از مواد موثره گیاهان دارویی می باشند. گیاهان حاوی مواد تلخ طعم بسیار ناخوشایندی دارند. از این مواد برای تحریک غدد بزاقی و اندام های گوارشی استفاده می کنند. این فیتوکمیکال در بهبود اشتها و تقویت دستگاه گوارش به کار می رود. افسنطین و رازک نمونه هایی از مواد تلخ هستند.
فلاونوئیدها: فلاونوئیدها فیتوکمیکال های پرکاربرد در حوزه دارویی و غذایی هستند. آنها در حقیقت رنگدانه می باشند. برخی از این ترکیبات با خواص ضد ویروسی و ضد التهابی همراهند. فلاونوئیدهایی که در گیاهانی مانند لیمو و گندم سیاه وجود دارند در تقویت مویرگ ها استفاده می کنند.
سایر دسته بندی ها
مواد معدنی: اکثر گیاهان با سطوح بالایی از مواد معدنی به عنوان مواد موثره گیاهان دارویی همراهند این گیاهان قادر هستند تا مواد معدنی را از خاک استخراج و آنها را به شکلی تبدیل نمایند که بدن انسان راحت تر بتواند از آنها استفاده کند. دم‌اسب صحرایی یکی از گیاهانی است که سرشار از مواد معدنی می باشد. سیلیس بالا در این گیاه برای آرتریت استفاده می شود؛ زیرا موجب ترمیم بافت همبند می شود.
فنل ها: فنل ها مواد موثره گیاهان دارویی هستند که برای محافظت گیاه در برابر عفونت و همچنین جلوگیری از هجوم حشرات گیاهخوار تولید می شوند. آنها ضد التهاب و ضد عفونی کننده هستند و خواص ضد ویروسی نیز به همراه دارند. فنل ها ساختار متفاوتی دارند و از اسید سالیسیلیک تا اسیدهای فنولیک حاوی قند پیچیده را در بر می گیرند. زمستان سبز و بید حاوی سالیسیلات هستند. اعضای خانواده نعناع دارای فنل می باشند.
پلی ساکاریدها: معمولا همه گیاهان دارای پلی ساکارید هستند. این مواد از واحدهای متعددی از مولکول های قند تشکیل شده اند. پلی ساکاریدهای چسبنده به عنوان یکی از مواد موثره گیاهان دارویی موسیلاژ یا صمغ های دارویی تولید می کنند. این فیتوکمیکال ها معمولا در پوست، ریشه، برگ ها و دانه ها یافت می شوند. از آنجایی که پلی ساکاریدهای چسبنده می توانند مقادیر زیادی آب جذب کنند در درمان بافت های خشک مانند غشاهای مخاطی و پوست عالی عمل می نمایند.
ترکیبات فیتوکمیکال دیگر در گیاهان دارویی
پروآنتوسیانین ها: این ترکیبات فیتوکمیکال رنگدانه هایی هستند که موجب می شوند تا گل ها و میوه ها رنگ قرمز یا بنفش داشته باشند. مهم ترین خواص این مواد موثره گیاهان دارویی بهبود گردش خون به ویژه بهبود گردش جریان خون در قلب است. انگور قرمز، زالزالک و شاه توت از جمله گیاهانی هستند که دارای این فیتوکمیکال می باشند.
ساپونین ها: ساپونین ها نوعی ترکیبات فعال گیاهان دارویی به شمار می روند که وقتی در آب قرار می گیرند کف تولید می کنند. استروئیدی و تری ترپنوئید دو شکل اصلی ساپونین ها هستند.
ساختار شیمیایی ساپونین های استروئیدی را می توان مانند ساختار هورمون های انسانی مانند استروژن و کورتیزول تعریف کرد. آگاو و یام وحشی دارای ساپونین هستند.
تانن: تانن ها عامل بازدارنده ای می باشند که موجب می شوند تا حشرات و حیوانات به گیاه آسیب نرسانند؛ زیرا طعم ناخوشایندی دارند. از تانن‌ها می توان در دباغی چرم استفاده کرد؛ زیرا می توانند با اتصال به پروتئین های رسوب دهنده موجب انقباض بافت‌ها شوند. پوست بلوط و کاتچوی سیاه دارای تانن هستند.
